Πόσο ελεύθεροι είμαστε; – Πειράματα με το ασυνείδητο

 

“Όταν οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι να κάνουν ό,τι θέλουν, συνήθως μιμούνται ο ένας τον άλλον” – Eric Hoffer

Τα πειράματα που θα διαβάσετε δεν έχουν εικονικά ηλεκτροσόκ (Το τέρας μέσα μας – Το πείραμα του Μίλγκραμ). Ούτε βασανίστηκαν ζώα κατά τη διάρκεια τους (Συρμάτινες μητέρες – Η αγάπη στο εργαστήριο) Ούτε είναι τόσο γνωστά όσο εκείνα του Asch (Διαλέξτε τη λάθος γραμμή – Το πείραμα του Asch).

Όμως μας βοηθάνε να πλησιάσουμε την απάντηση σ’ ένα απ’ τα παλαιότερα ερωτήματα: Έχει ο άνθρωπος ελεύθερη βούληση;

Τα πειράματα έκανε ο Τζον Μπάργκ, στο πανεπιστήμιο του Γιέλ, μετά το 2010.

Στο πρώτο τα υποκείμενα (φοιτητές) διέσχιζαν ένα μακρύ διάδρομο για να φτάσουν στο γραφείο του Μπαργκ. Εκεί τους δίνονταν οι παρακάτω λέξεις:

1. εκείνος ήταν ανήσυχη εκείνη πάντα
2. από Φλόριντα τη πορτοκάλια θερμοκρασία
3. μπάλα την πέτα ρίξε αθόρυβα
4. παπούτσια δώσε αντικατάστησε παλιά τα
5. αυτός παρατηρεί ενίοτε ανθρώπους παρακολουθεί
6. είναι θα ιδρώνω μόνοι αυτοί
7. ουρανός ο ραφή γκρίζος
8. πρέπει τώρα αποσυρθούμε ξεχασιάρης να
9. τώρα μπίνγκο τραγουδάω παίξουμε ας
10. ήλιο θερμοκρασία στον σταφιδιάζουν καρποί

Κάθε φοιτητής έπρεπε να φτιάξει μια ορθή πρόταση, με τέσσερις λέξεις, από κάθε συνονθύλευμα λέξεων 1-10.

Δοκιμάστε να το κάνετε κι εσείς.
Για παράδειγμα: 1. Εκείνη ήταν ανήσυχη πάντα

Τα υποκείμενα τέλειωναν κι έφευγαν, χωρίς να συμβεί τίποτα συνταρακτικό. Όμως κατά την αποχώρηση διέσχιζαν τον μακρύ διάδρομο πολύ πιο αργά από πριν. Γιατί συνέβη αυτό;

Ανάμεσα στις σκόρπιες λέξεις ο Μπαργκ είχε τοποθετήσει κάποιες που αναφέρονταν (σημειολογικά) στα γηρατειά, όπως Φλόριντα, μπίνγκο, σταφιδιάζουν, αποσυρθούμε.

Προσοχή! Οι φοιτητές ήταν Αμερικάνοι. Η Φλόριντα είναι ένα μέρος των ΗΠΑ όπου οι γέροι αποσύρονται για να παίζουν μπίνγκο και να σταφιδιάζουν κάτω απ’ τον ήλιο.

Ο Μπαργκ είχε βάλει, ασυνείδητα, την ιδέα των γηρατειών στο μυαλό των φοιτητών. Κι αυτό επηρέασε τη συμπεριφορά τους.

Σας φαίνεται υπερβολικά απλοϊκό το συμπέρασμα; Τότε περιμένετε ν’ ακούσετε το δεύτερο -και πιο ολοκληρωμένο- πείραμα.

~~{}~~

Σ’ αυτή την περίπτωση υπήρχαν δύο ομάδες, με διαφορετικές ασυνείδητες επιρροές.

Στην πρώτη ομάδα, ας την λέμε Ήρεμη Ομάδα, είχαν σκορπιστεί λέξεις όπως: Σεβασμός, διακριτικός, εκτιμώ, υπομονετικά, ευγενής και πολιτισμένος.

Στη δεύτερη, ας την λέμε Βιαστική Ομάδα, είχαν σκορπιστεί λέξεις όπως: Επιθετικά, τολμηρός, απότομος, ενοχλώ, διαταράσσω, εισβάλλω, παραβιάζω.

Οι υπόλοιπες λέξεις κάθε πρότασης ήταν τέτοιες ώστε οι φοιτητές να μη χρησιμοποιούν ή να μη δίνουν ιδιαίτερη σημασία στις επιλεγμένες λέξεις.

~~

Οι φοιτητές έφτιαχναν τις προτάσεις και μετά πήγαιναν στο διπλανό γραφείο, για να τους πει ο υπεύθυνος του πειράματος τι θα έκαναν στη συνέχεια. Εκεί όμως τον έβρισκαν να φλυαρεί με κάποια συνάδελφο του.

Πόση ώρα θα περίμεναν οι φοιτητές μέχρι να διακόψουν; Και τι διαφορά θα υπήρχε ανάμεσα στις δύο ομάδες, την Ήρεμη και τη Βιαστική;

Μη βιαστείτε να απαντήσετε.

~~{}~~

Όταν ο Μπαργκ ζήτησε απ’ τις πανεπιστημιακές αρχές την άδεια και τους πόρους για το πείραμα, εκείνοι του έθεσαν ένα χρονικό όριο: Θα άφηναν τους φοιτητές-υποκείμενα να περιμένουν μέγιστο δέκα λεπτά.

Ο Μπαργκ δέχτηκε, αλλά γέλασε με το άχρηστο όριο.

“Είναι Νευορκέζοι”, τους είπε. “Ποιος θα περιμένει δέκα λεπτά να τελειώσει την φλυαρία του ο υπεύθυνος; Θα είμαι ικανοποιημένος αν η διαφορά ανάμεσα στις δύο ομάδες είναι 20 ή 30 δευτερόλεπτα. Το πολύ ένα λεπτό.”

Ο Μπάργκ έπεσε έξω. Πολύ έξω.

Οι Βιαστικοί φοιτητές διέκοπταν σε λίγα λεπτά -με μέγιστο τα πέντε.

Οι Ήρεμοι φοιτητές (σε ποσοστό 82%) ΔΕΝ ΔΙΕΚΟΠΤΑΝ!

Περίμεναν, υπομονετικά κι ευγενικά, μέχρι που περνούσαν τα δέκα λεπτά και ο Υπεύθυνος τους ευχαριστούσε που πήραν μέρος στο πείραμα.

“Άραγε”, αναρωτιόταν ο Μπαργκ, “αν δεν υπήρχε το όριο, πόση ώρα θα περίμεναν;”

~~{}~~

Το συμπέρασμα ήταν το εξής: Οι σκόρπιες λέξεις επηρέαζαν ασυνείδητα τους φοιτητές, τους άλλαζαν τη συμπεριφορά. Εκείνοι πίστευαν ότι συμπεριφέρονταν υπομονετικά επειδή το ήθελαν, επειδή αυτός ήταν ο χαρακτήρας τους, επειδή το είχαν αποφασίσει.

Όμως αν τους είχαν δοθεί άλλες λέξεις θα αντιδρούσαν διαφορετικά. Πόσο ελεύθερα αποφάσισαν;

~~

Το αναμενόμενο παράδοξο (που το έχουμε δει και στο πείραμα του Asch): Όταν ο Μπαργκ ανακοίνωνε στα υποκείμενα τον πραγματικό στόχο του πειράματος εκείνοι δεν δέχονταν ότι είχαν επηρεαστεί ασυνείδητα. Ισχυρίζονταν ότι έτσι συμπεριφέρονταν πάντα (τι σύμπτωση!)

~~{}~~

Μια πιο ακραία εκδοχή αυτού του πειράματος επινόησαν οι ψυχολόγοι Κλοντ Στιλ και Τζόσουα Άρονσον.

Αυτή τη φορά όλοι οι φοιτητές ήταν μαύροι. Τους ζητούσαν να απαντήσουν σε είκοσι ερωτήσεις από το GRE, την τυποποιημένη διαδικασία για εγγραφή σε μεταπτυχιακά τμήματα.

Η ασυνείδητη επιρροή ήταν η ακόλουθη: Πριν ξεκινήσουν το τεστ τους ζητούσαν να συμπληρώσουν ένα ερωτηματολόγιο με τα στοιχεία τους: Όνομα, επίθετο, ημερομηνία γέννησης, αριθμός ταυτότητας κλπ

Όμως στους μισούς υπήρχε μια επιπλέον επιλογή: Έπρεπε να γράψουν αν ήταν μαύροι ή λευκοί!

Οι μαύροι φοιτητές που ερωτήθηκαν για το χρώμα τους είχαν απόδοση 50% κατώτερη των άλλων.

Αρκούσε να τους υπενθυμίσουν ότι ζουν σε μια ρατσιστική κοινωνία, όπου ο μαύρος είναι πάντα σε μειονεκτική θέση, κι αμέσως μειονεκτούσαν.

~~

Αναμενόμενο ήταν και πάλι πως όταν τους αποκάλυπταν τον στόχο του πειράματος οι φοιτητές αρνιούνταν την επιρροή. Έλεγαν ότι δεν αισθάνονταν καλά εκείνη τη μέρα ή ότι δεν ήταν και τόσο έξυπνοι για εκείνο το μεταπτυχιακό.

Οτιδήποτε, πίστευαν τα πάντα, αρκεί να μην παραδεχτούν ότι είχαν χειραγωγηθεί, ότι δεν είχαν αποφασίσει ελεύθερα.

~~

Σε άλλα πειράματα ασυνείδητης επιρροής, αρκούσε να σκεφτούν τα υποκείμενα πως είναι να είσαι καθηγητής ή χούλιγκαν, πριν ξεκινήσουν το τεστ, για ν’ ανέβει ή να πέσει η απόδοση τους.

~~{}~~

Εν κατακλείδι

Θέλουμε να πιστεύουμε ότι αποφασίζουμε ελεύθερα, ότι αποφασίζουμε εμείς, για κάθε μας πράξη. Δεν είναι ακριβώς λάθος αυτή η σκέψη. Το μεγάλο ερώτημα είναι ποιος είμαι ΕΓΩ.

Δεν είμαστε μόνο όσα συνειδητοποιούμε. Αν ονομάσουμε Νου, αυτά που συνειδητοποιούμε, τόσο υπάρχει κάτι πολύ μεγαλύτερο που μας ελέγχει. Όχι, δεν αναφέρομαι στον θεό ή στο πεπρωμένο.

Το μεγαλύτερο είναι ο εγκέφαλος μας, ο μέγας ρυθμιστής, μαζί με το υπόλοιπο σώμα, κάθε αδένα και κάθε νεύρο -θυμηθείτε πόσο επηρεάζει τη συμπεριφορά των εφήβων η έκρηξη των ορμονών.

Ο Εγκέφαλος-Εγώ λειτουργεί ολιστικά και σε μεγάλο βαθμό ασυνείδητα, σαν σε αυτόματο πιλότο (δεν χρειάζεται να υπενθυμίζουμε στην καρδιά μας να χτυπάει). Επηρεάζεται από αμέτρητες παραμέτρους, εξωτερικές και εσωτερικές, τις οποίες αδυνατεί να επεξεργαστεί ο Νους-Εγώ.

Οι αποφάσεις παίρνονται απ’ τον Εγκέφαλο-Εγώ, σε ασυνείδητο επίπεδο. Μετά ο Νους-Εγώ αναλαμβάνει να εκλογικεύσει την κάθε αντίδραση.

~~

Γιατί ερωτεύτηκες τον άνθρωπο που ερωτεύτηκες;

Γιατί αγόρασες τα κόκκινα παπούτσια κι όχι τα μπλε;

Γιατί προτιμάς το βουνό απ’ τη θάλασσα;

Γιατί σου αρέσει η μουσική που σου αρέσει;

Η απάντηση σε κάθε γιατί είναι μόνο η εκλογίκευση που κάνει ο Νους-Εγώ.

Είμαστε όντα παράλογα, συναισθηματικά.

Ένα χαοτικό σύστημα (εγκέφαλος), μέσα σ’ ένα χαοτικό υπερσύστημα (ανθρώπινη κοινωνία), μέσα σ’ ένα χαοτικό μεγασύστημα (κόσμος).

ΥΓ: Μέσα σ’ αυτό το κείμενο υπάρχουν κάποιες λέξεις που σας επηρέασαν ασυνείδητα.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

Τα πειράματα του Μπαργκ τα βρήκα στο βιβλίο του Malcolm Gladwell, “Blink” – εκδόσεις Λιβάνη, μτφ: Λέκκου – Δάντου

https://sanejoker.info/