Πώς ξεκίνησαν τα “είμαι”

Οι πρόγονοι των “είμαι” σας ανήκουν σε δύο κατηγορίες. Το πρώτο είδος αυτών των ετικετών προέρχεται από τους άλλους. Σας τις καρφιτσώνουν από παιδί και τις κουβαλάτε πάνω σας μέχρι σήμερα. Οι άλλες ετικέτες είναι αποτέλεσμα της εκλογήςπου κάνατε για ν’ αποφύγετε 
δυσάρεστες ή δύσκολες αγγαρείες.

Η πρώτη κατηγορία είναι αυτή που ως τώρα κυριαρχεί. Η μικρή Χόουπ πηγαίνει στη Β’ τάξη. Της αρέσει πολύ το μάθημα της ζωγραφικής και ξεχνιέται σχεδιάζοντας και παίζοντας με τα χρώματα. Η δασκάλα της όμως της λέει ότι δεν είναι τόσο καλή κι αυτή αρχίζει ν’ απομακρύνεται από τη ζωγραφική επειδή δεν της αρέσει να την επιτιμούν. Εδώ και λίγο καιρό άρχισε ένα από τα “είμαι” της. “Είμαι ελάχιστα καλή στη ζωγραφική”. Η συμπεριφορά αποφυγής ενισχύει μέσα της αυτή την ιδέα κι όταν πια έχει μεγαλώσει, όποτε τη ρωτούν γιατί δεν ζωγραφίζει, απαντά: “Α, δεν είμαι καλή στη ζωγραφική. Πάντα έτσι ήμουν”. Τα περισσότερα “είμαι” είναι κατάλοιπα μιας εποχής, όταν ακούγατε φράσεις όπως: “Α, αυτός είναι αδέξιος. Ο αδελφός του είναι καλός στον αθλητισμό, μα σ’ αυτόν αρέσει η μελέτη”, “Είσαι σαν κι εμένα· κι εγώ δεν τα κατάφερνα καθόλου στην ορθογραφία”, “Ο Μπίλυ ήταν πάντα ο ντροπαλός της οικογένειας”, “Είναι σαν τον πατέρα της, δεν τα καταφέρνει σε τίποτε!” Όλα αυτά είναι τα “είμαι” μιας ολόκληρης ζωής,που ξεκινούν από την ώρα που γεννιόμαστε και που ποτέ δεν τα αμφισβητούμε. 
Απλώς τα αποδεχόμαστε ως έναν όρο ζωής.

Ανοίξτε κουβέντα με τους ανθρώπους που στη ζωή σας θεωρείτε τους πλέον υπεύθυνους για πολλά από τα “είμαι” σας (γονείς, παλιούς οικογενειακούς φίλους, πρώην δασκάλους σας, παππούδες κ.λ.π.). Ρωτήστε τους πως νομίζουν ότι γίνατε αυτό που είστε κι αν ήσασταν πάντα έτσι. Πείτε τους ότι είστε αποφασισμένοι ν’ αλλάξετε και δείτε να πιστεύουν ότι είστε ικανοί για κάτι τέτοιο. Θα εκπλαγείτε από την ερμηνεία τους κι από την αντίληψη που έχουν ότι δεν μπορείτε να είστε διαφορετικοί, αφού “Πάντα είσαστε έτσι”.

Η δεύτερη κατηγορία των “είμαι” ξεκινά από εκείνες τις βολικές ετικέτεςπου μάθατε να κολλάτε πάνω σας, με σκοπό να αποφύγετε δραστηριότητες που δεν σας αρέσουν. Δούλευα κάποτε μ’ έναν πελάτη 46 χρονών, που ήθελε πάρα πολύ να φοιτήσει σε κολέγιο, μια που έχασε αυτή την ευκαιρία εξαιτίας του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου· φοβόταν όμως ότι θ’ αντιμετώπιζε τον ανταγωνισμό των νεαρών σπουδαστών. Ο φόβος της αποτυχίας κι η αμφιβολία για τις διανοητικές του ικανότητες τον τρόμαζαν. Διάβαζε συνέχεια και με τη βοήθεια των συμβουλών μου αποφάσισε να συμμετάσχει στις εισαγωγικές εξετάσεις ενός τοπικού κοινοτικού κολεγίου. Εξασφάλισε ημέρα και ώρα συνέντευξης με την εξεταστική επιτροπή, αλλά εξακολουθούσε να χρησιμοποιεί τα “είμαι” του για να παρακάμψει την ουσιαστική διαδικασία. Δικαιολογούσε την αδράνειά του λέγοντας: “Είμαι πολύ γέρος, δεν είμαι αρκετά έξυπνος και άλλωστε δεν ενδιαφέρομαι πολύ”.

Ο άνθρωπος αυτός χρησιμοποιεί τα “είμαι” του για ν’ αποφύγει κάτι που θέλει τόσο πολύ. Ένας συνάδελφός μου τα χρησιμοποιεί για ν’ αποφύγει δραστηριότητες που δεν του αρέσουν. Αποφεύγει να επιδιορθώσει το κουδούνι της πόρτας ή το ραδιόφωνο, καθώς και οποιαδήποτε “αντρική” χειρωνακτική δουλειά που τη θεωρεί δυσάρεστη, υπενθυμίζοντας απλώς στη γυναίκα του: “Το ξέρεις, αγαπητή μου, ότι δεν τα καταφέρνω με τα μηχανήματα”. Αυτές οι μορφές των “είμαι” είναι συμπεριφορές προσαρμογής, αλλά είναι μαζί και παραπλανητικές δικαιολογίες. Αντί να πουν “Θεωρώ αυτή τη δουλειά βαρετή ή χωρίς ενδιαφέρον και προτιμώ να μην την κάνω τώρα” (πράγμα που θα ήταν απόλυτα λογικό και υγιές) θεωρούν πιο εύκολο να προτάξουν ένα “είμαι”.

Στις περιπτώσεις αυτές τα άτομα λένε κάτι για τον εαυτό τους. 
Δηλώνουν: “Είμαι ολοκληρωμένος σ’ αυτό τον τομέα και δεν πρόκειται να γίνω κάτι διαφορετικό”. Αν είστε ολοκληρωμένος, καθ’ όλα εντάξει κι έχετε βρει τη θέση σας, τότε έχετε σταματήσει να ωριμάζετε, κι ενώ μπορεί να θέλετε πάρα πολύ να μείνετε προσκολλημένος σε μερικά “είμαι”, μπορεί ν’ ανακαλύψετε ότι κάποια άλλα είναι απλούσταστα περιοριστικά και αυτοκαταστροφικά.

Παρακάτω υπάρχει ένας κατάλογος χαρακτηρισμών, κατάλοιπα του παρελθόντος. Αν κάποιος απ’ αυτούς ανήκει και σ’ εσάς, μπορεί να θέλετε να τον αλλάξετε. Έχετε υπόψη σας ότι εδώ δεν συζητάμε για πράγματα που απλώς δεν σας αρέσει να κάνετε, αλλά εξετάζουμε κάποια συμπεριφορά που σας κρατά μακριά από δραστηριότητες οι οποίες πιθανόν να σας πρόσφεραν μεγάλη χαρά κι απόλαυση.

Χαρακτηριστικές κατηγορίες “είμαι” και η νευρωτική υπόστασή τους

1. Είμαι κακός στα μαθηματικά, στην ορθογραφία, στις ξένες γλώσσες κ.τ.λ.
Αυτό το “είμαι” σας απαλλάσσει από την προσπάθεια ν’ αλλάξετε και να μάθετε κάτι που ανέκαθεν θεωρούσατε δύσκολο ή πληκτικό. Όσο χαρακτηρίζετε τον εαυτό σας ανίκανο, έχετε μια γερή δικαιολογία για ν’ αποφύγετε την αντιμετώπιση του θέματος.

2. Δεν είμαι καθόλου καλός σε δουλειές που απαιτούν δεξιότητα, όπως η μαγειρική, τα σπορ, το σχέδιο, η ηθοποιία κ.τ.λ. 
Αυτό το “είμαι” σας εξασφαλίζει από το να μην κάνετε τίποτα απ’ όλα αυτά στο μέλλον και δικαιολογεί οποιαδήποτε ανεπιτυχή εκτέλεσή τους στο παρελθόν. “Πάντα ήμουν έτσι· είναι απλούστατα στο χαρακτήρα μου”. Αυτή η στάση ενισχύει την αδράνειά σας και, ακόμη πιο σημαντικό, σας βοηθά να προσκολληθείτε στην ανόητη ιδέα ότι δεν θα πρέπει να κάνετε τίποτε αν δεν το κάνετε σωστά και καλά. Έτσι, αν δεν είστε παγκόσμιος πρωταθλητής, είναι καλύτερα ν’ αποφύγετε κάθε άθλημα.

3. Είμαι ντροπαλός, επιφυλακτικός, άστατος, νευρικός, φοβιτσιάρης κ.τ.λ. 
Εδώ βρισκόμαστε στη γέννηση αυτών των “είμαι”. Αντί να τα προκαλέσετε και μαζί μ’ αυτά την αυτοκαταστροφική σκέψη που τα ενισχύει, απλούστατα τ’ αποδέχεστε ως μια επικύρωση ότι ανέκαθεν ήσασταν έτσι. Επιπλέον μπορεί να κατηγορείτε τους γονείς σας και να τους χρησιμοποιείτε ως δικαιολογία για το τωρινό σας “είμαι”. Τους θεωρείτε υπαίτιους κι έτσι δεν χρειάζεται να εργαστείτε για να γίνετε διαφορετικοί. Διαλέγετε αυτή τη συμπεριφορά ως έναν τρόπο για ν’ αποφύγετε την επικύρωση καταστάσεων που πάντα σας ήταν ενοχλητικές. Αυτό το “είμαι” είναι κατάλοιπο της παιδικής σας ηλικίας, όταν οι άλλοι είχαν συμφέρον να σας κάνουν να πιστέψετε ότι είστε ανίκανοι να σκεφτείτε για τον εαυτό σας. Απλώς ορίζετε την προσωπικότητά σας μ’ ένα βολικό “είμαι” και μπορείτε πια να δικαιολογήσετε όλων των ειδών τις αυτοστερητικές συμπεριφορές ως κάτι έξω από τον έλεγχό σας. Απαρνιέστε την ιδέα ότι εσείς μπορείτε να διαλέξετε την προσωπικότητά σας κι αντίθετα στηρίζεστε στις από καταβολής κακοτυχίες για να εξηγήσετε όλα τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς σας που θα θέλατε ν’ απορρίψετε.

4. Είμαι αδέξιος, ασυντόνιστος κ.τ.λ. 
Αυτά τα “είμαι” που μάθατε ως παιδί σας βοηθούν ν’ αποφύγετε τη γελοιοποίηση που πιθανόν να συναντήσετε, επειδή δεν είστε σωματικά εκπαιδευμένος όπως οι άλλοι. Φυσικά, η έλλειψη ευστροφίας και ικανότητας ξεκινά μάλλον από το γεγονός ότι πιστέψατε σ’ αυτά τα “είμαι” και έτσι αποφεύγατε τη σωματική άσκηση, παρά από κάποιο κληρονομικό μειονέκτημα.

Γινόμαστε καλοί σε ότι εξασκούμαστε κι όχι σ’ ότι αποφεύγουμε.Κρατάτε το “είμαι” σας και στέκεστε παράμερα κοιτάζοντας κι επιθυμώντας, υποκρινόμενοι ότι πραγματικά δεν σας αρέσουν αυτά τα πράγματα.

5. Δεν είμαι ελκυστικός, είμαι άσχημος, πολύ ψηλός, πολύ κοντός κ.τ.λ. 
Αυτά τα σωματικά “είμαι” σας βοηθούν να κρατηθείτε και να δικαιολογήσετε την κακή αυτό-εικόνα σας καθώς και την έλλειψη αγάπης. Όσο θα χαρακτηρίζετε τον εαυτό σας κατ’ αυτό τον τρόπο θα’ χετε μια προκατασκευασμένη δικαιολογία ώστε να μην εκτεθείτε σε μια ερωτική σχέση· ούτε θα χρειαστεί να προσπαθήσετε να γίνετε γοητευτικοί, ακόμη και απέναντι στον ίδιο τον εαυτό σας. Χρησιμοποιείτε τον καθρέφτη σας ως δικαιολογία για το ότι δεν διακινδυνεύετε. Εντούτοις υπάρχει ένα πρόβλημα εδώ: βλέπουμε ακριβώς αυτό που διαλέγουμε να δούμε – ακόμη και μέσα στον καθρέφτη.

6. Είμαι ανοργάνωτος, σχολαστικός, τσαπατσούλης κ.τ.λ. 
Αυτά τα “είμαι” συμπεριφοράς σας δίνουν την ευκαιρία να εκμεταλλεύεστε τους άλλους και να δικαιολογείτε γιατί τα πράγματα πρέπει να γίνουν κατά έναν ορισμένο τρόπο. “Πάντα έτσι ενεργούσα”. Λες και η συνήθεια είναι μια δικαιολογία για να κάνουμε οτιδήποτε. Και το “Έτσι θα ενεργώ πάντα” είναι το μήνυμα που δεν διατυπώνεται. Στηριζόμενοι στον τρόπο που πάντα ενεργούσατε, δεν χρειάζεται καθόλου να ριψοκινδυνεύσετε για κάτι διαφορετικό και ταυτόχρονα σιγουρεύεστε ότι όλοι γύρω σας ενεργούν με τον ίδιο τρόπο. Αυτό είναι το “είμαι” που απαιτεί μια πολιτική ως υποκατάστατο σκέψης.

7. Είμαι ξεχασιάρης, αδιάφορος, ανεύθυνος, απαθής κ.τ.λ. 
Αυτές οι περιπτώσεις των “είμαι” σας είναι ιδιαίτερα ωφέλιμες όταν θέλετε να δικαιολογηθείτε για κάποια αναποτελεσματική συμπεριφορά. Το “είμαι” σας απαλλάσσει ακόμη κι από τον κόπο να αντιμετωπίσετε την αφηρημάδα ή την απροσεξία σας κι έτσι απλούστατα δικαιολογείτε τον εαυτό σας μ’ ένα εφησυχαστικό “Έτσι είμαι εγώ”. Όσο θα εκστομίζετε αυτό το “είμαι”, όταν συμπεριφέρεστε με οποιονδήποτε απ’ τους τρόπους που αναφέραμε πιο πάνω, δεν θα χρειαστεί ποτέ να προσπαθήσετε ν’ αλλάξετε. Θα είστε πάντα ξεχασιάρης και θα υπενθυμίζετε στον εαυτό σας ότι δεν μπορείτε να κάνετε τίποτα γι’ αυτό, έτσι ώστε να μείνετε πάντα ξεχασιάρης.

8. Είμαι Ιταλός, Γερμανός, Εβραίος, Αφρικάνος, Κινέζος κ.τ.λ. 
Αυτά είναι τα εθνικά σας “είμαι” και λειτουργούν πάρα πολύ καλά όταν δεν βρίσκετε άλλους λόγους για να ερμηνεύσετε μερικές κακές συμπεριφορές σας, που είναι όμως πολύ δύσκολο να τις αντιμετωπίσετε. Κάθε φορά που συλλαμβάνετε τον εαυτό σας να συμπεριφέρεται μεστερεότυπα που συνδέονται με την υποκουλτούρα σας, απλούστατα καταφεύγετε στο εθνικό σας “είμαι” για να δικαιολογηθείτε. Κάποτε ρώτησα ένα μαιτρ σε κάποιο εστιατόριο γιατί έδειχνε τόσο εκνευρισμένος κι αντιδρούσε στο παραμικρό πρόβλημα με ξεσπάσματα οργής. Μου απάντησε: “Τι περιμένετε από μένα; Είμαι Ιταλός, δεν μπορώ να συγκρατηθώ”.

9. Είμαι απότομος, αυταρχικός, πιεστικός κ.τ.λ. 
Εδώ το “είμαι” μάλλον σας βοηθά να διατηρήσετε την εχθρική σας διάθεση, παρά να προσπαθήσετε ν’ αναπτύξετε αυτοπειθαρχία. Επικαλύπτετε τη συμπεριφορά αυτή μ’ ένα “Δεν μπορώ να κάνω αλλιώς, έτσι ήμουν πάντα”.

10. Είμαι γέρος, μεσόκοπος, κουρασμένος κ.τ.λ. 
Μ’ αυτό το “είμαι” χρησιμοποιείτε την ηλικία σας ως δικαιολογία για να μη συμμετέχετε σε μια δραστηριότητα που μπορεί να είναι επικίνδυνη ή απειλητική. Κάθε φορά που βρίσκεστε αντιμέτωποι με δραστηριότητες όπως τα σπορ, ένα ταξίδι, ή κάτι παρόμοιο λέτε “Είμαι πολύ γέρος” και εκμηδενίζετε κάθε συνακόλουθο κίνδυνο, που συνδέεται με τη δοκιμή του καινούργιου που φέρνει ωρίμανση. Η σημασία αυτού του “είμαι ηλικίας” είναι ότι σας κατατάσσει στους ολοκληρωτικά ξοφλημένους στον τομέα αυτό και αφού ολοένα θα γερνάτε, θα έχετε αποκλειστεί από κάθε είδους ωρίμανση ή γνωριμία με το καινούργιο.
Τα ανταλλάγματα της προσκόλλησης στο παρελθόν προβάλλοντας τα “είμαι” σας μπορούν να συνοψιστούν σε μια μόνο λέξη: αποφυγή. Κάθε φορά που θέλετε ν’ αποφύγετε κάποια δραστηριότητα ή να συγκαλύψετε ένα μειονέκτημα της προσωπικότητάς σας, φέρνετε στην επιφάνεια κάποιο “είμαι”. Πράγματι, αφού χρησιμοποιήσετε κατά κόρον αυτές τις ετικέτες, αρχίζετε να τις πιστεύετε κι οι ίδιοι και σ’ εκείνη την τωρινή στιγμή είστε “ολοκληρωμένοι” κι έτσι πρόκειται να παραμείνετε στην υπόλοιπη ζωή σας. Οι ετικέτες σας βοηθούν ν’ αποφεύγετε τη δύσκολη προσπάθεια και τον κίνδυνο να επιχειρήσετε την αλλαγή. Διαιωνίζουν τη συμπεριφορά που τις δημιούργησε.
Πρόκειται για ένα φαύλο κύκλο.

Γουαίην Ντύερ: "Οι περιοχές των σφαλμάτων σας"
Εκδόσεις Γλάρος.

Απέναντι Όχθη