Όταν κανείς σκέφτεται την εντυπωσιακή βελτίωση των συνθηκών ζωής που σημειώθηκε τους τελευταίους δύο αιώνες, δεν μπορεί παρά να αναρωτηθεί ποιες είναι οι αιτίες μιας τόσο ριζικής αλλαγής: πώς εξηγείται η χωρίς προηγούμενο αύξηση του κατά κεφαλήν εισοδήματος που έχει γνωρίσει ο κόσμος από το 1800;
Για να απαντήσουμε σ’ αυτό το ερώτημα, θα πρέπει να ανατρέξουμε στην αρχή του φαινομένου: στην Αγγλία του τέλους του 18ου αιώνα. Η Αγγλία ουσιαστικά εισήγαγε έναν νέο τρόπο να κάνουμε πράγματα που αποτέλεσε ένα σημείο καμπής στην ιστορία της ανθρωπότητας. Γιατί όμως αυτή δραματική αλλαγή συνέβη στην Αγγλία; Γιατί συνέβη στα τέλη του 18ου αιώνα. Και, πιο σημαντικό, τι επέφερε αυτή την αλλαγή;
Πιθανές εξηγήσεις
Για να είμαι ειλικρινής, ποτέ δεν είχα αναλογιστεί τις απώτατες αιτίες της Βιομηχανικής Επανάστασης, την αυγή της σύγχρονης ευημερίας. Όπως πολλοί άλλοι, θεωρούσα δεδομένο ότι, σε κάποιο χρονικό σημείο και για διάφορους λόγους, η Αγγλία υιοθέτησε τις αγορές, ένα θεσμικό πλαίσιο που προστατεύει τα ιδιοκτησιακά δικαιώματα και τα συμβόλαια, και το ελεύθερο εμπόριο, στοιχεία που είχαν ως αποτέλεσμα τη σύγχρονη οικονομική ανάπτυξη.
Όπως όμως επεσήμανε η ιστορικός της οικονομίας Deirdre McCloskey στο βιβλίο της Bourgeois Dignity: Why Economics Can’t Explain the Modern World (Αστική Αξιοπρέπεια: Γιατί η οικονομική επιστήμη δεν μπορεί να εξηγήσει τον σύγχρονο κόσμο), αυτή η αφήγηση δεν εξηγεί από μόνη της αυτό που η ΜακΚλόσκι αποκαλεί “Μεγάλο Γεγονός”: τη χωρίς προηγούμενο βελτίωση των επιπέδων διαβίωσης που ξεκίνησε το 1800. Το Bourgeois Dignity, ο δεύτερος τόμος μιας τριλογίας που έχει ως στόχο τη διατύπωση μιας βασισμένης σε δεδομένα (μολονότι όχι αναγκαστικά υλιστικής) απάντησης στα παραπάνω ερωτήματα, εξετάζει κριτικά και απορρίπτει κάθε μία από τις εξηγήσεις που προσπάθησαν να δώσουν οι οικονομικοί ιστορικοί για την ανάδυση της Βιομηχανικής Επανάστασης στην Αγγλία του 18ου αιώνα. Ας δούμε κάποιες από αυτές.
Η ανάδυση της Βιομηχανικής Επανάστασης έχει εξηγηθεί με αυτό που η ΜακΚλόσκι ονομάζει κεφαλαιακό φονταμενταλισμό: την ιδέα ότι η συσσώρευση κεφαλαίου ήταν ο βασικός παράγοντας που επεφερε τη Βιομηχανική Επανάσταση καθώς και η πηγή της εντυπωσιακής οικονομικής ανάπτυξης που εξηγεί τον σύγχρονο κόσμο. Κανείς δεν αρνείται ότι οι επενδύσεις κεφαλαίου παράγουν μακροπρόθεσμη ευημερία αυξάνοντας την παραγωγικότητα και, κατά συνέπεια, βελτιώνοντας τις συνθήκες διαβίωσης. Είναι όμως ανεπαρκείς για να εξηγήσουν τη μη γραμμικότητα της οικονομικής ανάπτυξης: η διαδικασία δεν ήταν σταδιακή, όπως θα εξηγούταν από τη συσσώρευση κεφαλαίου, αλλά εκρηκτική όπως καταδεικνύει το παρακάτω γράφημα.
Συνολική οικονομική παραγωγή στην Αγγλία από το 1270, προσαρμοσμένη στον πληθωρισμό σε βρετανικές λίρες, τιμές του 2013}
Σύμφωνα με την ΜακΚλόσκι απάντηση δεν δίνει ούτε η επέκταση του εμπορίου. Φαίνεται προφανές ότι οι εμπορικές πολιτικές που προσανατολίζονται προς την ελεύθερη αγορά ευνοούν την οικονομική ευημερία: όσο περισσότερο εμπορευόμαστε με άλλους, τόσο περισσότερο βελτιώνουμε την κατάστασή μας.
Η ΜακΚλόσκι όμως υποστηρίζει ότι το ξένο εμπόριο δεν είναι κρίσιμος μοχλός ανάπτυξης. Η υιοθέτηση πολιτικών ελεύθερου εμπορίου στα μέσα του 19ου αιώνα από την Αγγλία ήταν αναμφίβολα θετική, αλλά δεν μπορεί να εξηγήσει από μόνη της το γεγονός ότι το πραγματικό κατά κεφαλήν εισόδημα στην Αγγλία έχει έκτοτε δεκαεξαπλασιαστεί.
Και οι θεσμοί; Λίγοι θα αμφισβητούσαν ότι οι συμμετοχικοί πολιτικοί και οικονομικοί θεσμοί (σύμφωνα με την ορολογία των Ατζέμογλου και Ρόμπινσον στο εξαιρετικό τους βιβλίο Γιατί τα Έθνη Αποτυγχάνουν) παίζουν καθοριστικό ρόλο στη θέσπιση των κατάλληλων κινήτρων και περιορισμών που επιτρέπουν στους ανθρώπους να αναπτύξουν πλήρως τις δυνατότητές τους. Οι θεσμοί όμως δεν επαρκούν για να εξηγήσουν το Μεγάλο Γεγονός, υποστηρίζει η ΜακΚλόσκι. Ας δούμε το παράδειγμα των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων, ενός από τους πυλώνες των κοινωνιών της αγοράς.
Αν η ανάδυση της Βιομηχανικής Επανάστασης συνδέεται κατά κάποιον τρόπο με τα ιδιοκτησιακά δικαιώματα, γιατί το Μεγάλο Γεγονός άρχισε να παίρνει σχήμα ακριβώς στην Αγγλία του τέλους του 18ου αιώνα; Εξάλλου, όπως επισημαίνει η ΜακΚλόσκι, “οι θεσμοί των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων θεσπίστηκαν πολλούς αιώνες πριν την εκβιομηχάνιση, στην Κίνα πολύ περισσότερο απ’ ό,τι στην Ευρώπη (…) αν τα ιδιοκτησιακά δικαιώματα ήταν η κρίσιμη καινοτομία του 1689 [χρονιά της Ένδοξης Επανάστασης] γιατί δεν συνέβη η εκβιομηχάνιση νωρίτερα και αλλού, σε μέρη όπου τα ιδιοκτησιακά δικαιώματα εφαρμόζονταν ομοίως;”
Η ΜακΚλόσκι εξετάζει επίσης άλλες πιθανές εξηγήσεις και φτάνει στο ίδιο συμπέρασμα: αιτία δεν είναι ούτε το δουλεμπόριο, ούτε ο ιμπεριαλισμός, ούτε οι γεωγραφικοι παράγοντες, ούτε η βελτίωση των μεταφορών. Τίποτε απ’ όλα αυτά δεν έχει αρκετή εξηγητική ισχύ για μια τέτοια δραματική αλλαγή. Τι ήταν εκείνο λοιπόν που προκάλεσε τη Βιομηχανική Επανάσταση και κατά συνέπεια τη σύγχρονη οικονομική ανάπτυξη;
Η δύναμη των ιδεών
Σύμφωνα με την ΜακΚλόσκι, το καθοριστικό στοιχείο ήταν οι ιδέες: μια κοινωνιολογική αλλαγή στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν τους επιχειρηματίες και τους εμπόρους, που άρχισαν να θεωρούνται άξιοι θαυμασμού και θετικοί παράγοντες στην πρόοδο των κοινωνιών. Από την στιγμή που δόθηκε περιθώριο και κίνητρο – τόσο χρηματικό, όσο και κοινωνικό – στους επιχειρηματίες ώστε να επιδιώξουν τους στόχους τους, απελευθερώθηκε καινοτομία με την μορφή της κατά Σουμπέτερ δημιουργικής καταστροφής, που οδήγησε την ανθρωπότητα στην μεγαλύτερη ευημερία που γνώρισε σε όλη την ιστορία της.
Με τα λόγια της συγγραφέως, “η αλλαγή στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αποτιμούν τις αγορές και την καινοτομία προκάλεσε τη Βιομηχανική Επανάσταση, και στη συνέχεια τον σύγχρονο κόσμο”. Αυτή η αλλαγή, που ξεκίνησε στην Ολλανδία του 17ου αιώνα και έφτασε την Αγγλία κατά το 1700 δεν μπορεί να εξηγηθεί βάσει αποκλειστικά υλιστικών ή οικονομικών λόγων. Διαφορετικά, το Μεγάλο Γεγονός θα είχε σημειωθεί και σε άλλες περιοχές και εποχές της ιστορίας – πράγμα που δεν συνέβη.
Πόσο πειστική είναι η εξήγηση της ΜακΚλόσκι; Η βαθιά γνώση της βιβλιογραφίας που επιδεικνύει η συγγραφέας σε όλο το βιβλίο καθώς και η ευρωστία των επιχειρημάτων της, καθιστούν το Βourgeois Dignity μια πολύ πειστική αφήγηση, ιδίως σε ό,τι αφορά την εξήγηση των παραγόντων που δεν προκάλεσαν τη Βιομηχανική Επανάσταση.
Η βασική της θέση ως προς το τι επέφερε το Μεγάλο Γεγονός είναι πιο αμφιλεγόμενη, μολονότι θα πρέπει να σημειωθεί ότι σκοπός του βιβλίου δεν είναι να παρουσιάσει αποδείξεις υπέρ της κοινωνιολογικής αλλαγής για την οποία επιχειρηματολογεί: αυτό συμβαίνει στο τρίτο μέρος της τριλογίας. Σε κάθε περίπτωση, το Βourgeois Dignity είναι ένα απαραίτητο ανάγνωσμα για οποιονδήποτε επιθυμεί να κατανοήσει τις ρίζες του σύγχρονου κόσμου.
_______________________
Ο Luis Pablo De La Horra είναι συντάκτης του Foundation for Economic Education, του Institute of Economic Affairs και του Speakfreely.today.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 25 Ιουνίου 2018 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Foundation for Economic Education (FEE) και τη συνεργασία του ΚΕΦΙΜ “Μάρκος Δραγούμης”.
Πηγή: liberal.gr
