Αυτός που απλοποιεί είναι αυτός που έχει απλουστευθεί.

Η ικανότητά μας να απλοποιούμε κάνοντας γενικεύσεις μας επιτρέπει να εφαρμόζουμε ένα μέτρο πρόβλεψης στις επαφές μας με τα άτομα και το περιβάλλον. Όταν, όμως, οι απλοποιήσεις αυτές μας οδηγούν στην εξιδανίκευση κάποιων ανθρώπων και στον υποβιβασμό κάποιων άλλων, κινδυνεύουμε να χάσουμε την επαφή με την πραγματικότητα των αληθινών σχέσεων.

Ένας από τους λόγους που μας κάνουν να αισθανόμαστε μια κρυφή ικανοποίηση όταν είμαστε θυμωμένοι ή μισούμε είναι πως τα συναισθήματα αυτά κάνουν τον κόσμο να φαίνεται πιο απλός και ξεκάθαρος. Το μίσος προβάλλει τον άλλο σαν εχθρό και προσφέρει τη φαντασίωση πως αν μπορούσαμε απλώς να εξοντώσουμε, θα λύνονταν αυτομάτως τα σπουδαιότερα προβλήματα.

Τα συναισθήματα αγάπης είναι πιο πολύπλοκα και με πιο λεπτές αποχρώσεις. Στην αγάπη εκτιμάται το βάθος και η μοναδικότητα του άλλου

Στη διάρκεια ενός πολέμου, η προβολή και το στερεότυπο λειτουργούν ιδιαίτερα έντονα. Ο εχθρός απλοποιείται και γίνεται ο κακός, ενώ τα δίκαια και οι αρετές της δικής μας πλευράς μεγεθύνονται. Τα στερεότυπα αυτά επηρεάζουν το μυαλό τόσο των πολιτών όσο και των στρατιωτών, οι οποίοι ενεργούν με στόχο την ισχυροποίηση του έθνους και συγχωρούν τη βία του πολέμου. Αλλά ακόμη και σε τέτοιες φρικτές καταστάσεις, τα στερεότυπα μπορούν να διαρραγούν. Οι στρατιώτες που οδηγούνται στα όρια του θανάτου υπηρετώντας αυτά τα στερεότυπα μερικές φορές τα ξεπερνούν.

Στην ιστορία του Τομ Ο’ Μπράιεν “ο άνθρωπος που σκότωσα”, που αναφέρεται στον πόλεμο του Βιετνάμ, ο αφηγητής έχει καρφώσει το βλέμμα του σε ένα στρατιώτη των Βιετκόνγκ, τον οποίο σκότωσε σε κάποιο μονοπάτι της ζούγκλας. Και ενώ οι συμπολεμιστές του καλύπτουν το σώμα του νεκρού άντρα, το μυαλό του αφηγητή εστιάζεται στις τρομερές πληγές του στρατιώτη και φαντάζεται λεπτομέρειες της ζωής του. Μέσα από αυτή την άνθηση της φαντασίας και των λεπτών αποχρώσεων, ο αφηγητής γίνεται ένα με τον εχθρό του, και την ίδια στιγμή αντιλαμβάνεται το αδιάβατο εμπόδιο της ζωής και του θανάτου που τώρα τους χωρίζει.

Σε μια κοινωνία που κατακλύζεται ολοκληρωτικά από την «πληροφορία», τα δεδομένα και τις κάθε είδους περιπλοκές, η γενίκευση και η απλοποίηση κυριαρχούν. Ζούμε σε ένα τηλεοπτικό περιβάλλον, το οποίο φυλακίζει την πραγματική πολυπλοκότητα της ζωής -όπως τις ανθρώπινες αλληλεπιδράσεις, τα κοινωνικά διλήμματα και την αμεσότητα της φύσης- μέσα σε ηχητικά κλισέ και εικόνες που γεννούν απλοποιημένα συναισθήματα: η εικόνα ενός δροσερού ρυακιού που συνδέεται με την επώνυμη μπίρα σε ένα διαφημιστικό μήνυμα, ο ήχος της σοβαρής μουσικής που συνοδεύει τις μονταρισμένες εικόνες από τη ζωή μιας νεκρής διασημότητας -συχνά δεν μπορούμε να καταλάβουμε ότι τα συναισθήματα μπορεί να είναι το ίδιο στερεότυπα με τις ιδέες· στην ουσία, συναισθήματα και ιδέες αποτελούν τις δύο πλευρές της ίδιας νοητικής διαδικασίας.

Οι απλοποιήσεις χρησιμοποιούνται συνήθως από τους δημαγωγούς, οι οποίοι, προκειμένου να αποκτήσουν δύναμη, κατευθύνουν την πίστη ή τους φόβους μας.

Συνεχώς τρέφουμε αυταπάτες σχετικά με την επίδραση που έχουν πάνω μας τα στερεότυπα. Κάποιος μπορεί πραγματικά να πιστεύει ότι δεν έχει ρατσιστικές προκαταλήψεις, αλλά να λέει ή να γελά με ανέκδοτα που εστιάζουν σε ρατσιστικά στερεότυπα. Αυτά τα ανέκδοτα δημιουργούν μια πλασματική αίσθηση συνταύτισης, σε ένα «εμείς» που βρίσκεται απέναντι από το «αυτοί». Είναι ένας τρόπος να θολώνουν οι πραγματικές διαφορές ανάμεσα σε αυτόν που λέει το ανέκδοτο και το ακροατήριό του, με το να τονίζονται υπερβολικά οι διαφορές ανάμεσα σε αυτούς και «τους άλλους», οι οποίοι γελοιοποιούνται.

Η νομπελίστρια συγγραφέας Τόνι Μόρισον λέει ότι τα υψηλά επίπεδα προκατάληψης εναντίον των μαύρων της Αμερικής που παρουσιάζουν οι νεοφερμένοι μετανάστες στις Η.Π.Α. λειτουργούν με τον ίδιο τρόπο. Η Μόρισον πιστεύει ότι το κλίμα της αμερικανικής κοινωνίας ενθαρρύνει τους άρτι αφιχθέντες να επηρεάζονται από τα αρνητικά στερεότυπα σε βάρος των μαύρων -των ιστορικών «άλλων» της Αμερικής. Οι νεοφερμένοι, ασπαζόμενοι το στερεότυπο, υποδεικνύουν ότι έχουν αποδεχτεί την κουλτούρα της πλειοψηφίας.

Η διαφορά, που αποτελεί ένα είδος πολυπλοκότητας, μπορεί να προκαλέσει αισθήματα ανησυχίας και αβεβαιότητας. Ενδέχεται, λοιπόν, μέσα από μια διαδικασία γενίκευσης να απλοποιήσουμε τις διαφορές αποδίδοντάς τες σε κάτι που εμπνέει δέος, δημιουργώντας έτσι διασημότητες και ήρωες, ή να τις στιγματίσουμε εντάσσοντάς τες σε αρνητικά στερεότυπα.

Θα πρέπει, όμως, την ίδια επιφύλαξη που δείχνουμε απέναντι στην πολυπλοκότητα και τη διαφορετικότητα των ανθρώπων, να τη δείχνουμε και όταν οδηγούμαστε σε γενικεύσεις των ατομικών χαρακτηριστικών τους, απλοποιώντας τους. Κατά μία πολύ ουσιαστική έννοια, αυτός που απλοποιεί είναι αυτός που έχει απλουστευθεί.

F. David Peat, John Briggs – Μια αιρετική άποψη για το χάος στην καθημερινή μας ζωή . Εκδόσεις Τραυλός
Αντικλείδι