Σε ποιον ανήκει η θάλασσα;

Έχει η θάλασσα ιδιοκτήτη; Αν ναι, ποιος είναι; Μπορούμε πραγματικά να «χαράξουμε» σύνορα πάνω σε αυτόν τον τεράστιο όγκο νερού που καλύπτει τα 2/3 του πλανήτη και να τον οριοθετήσουμε μέσα σε ένα νομικό πλαίσιο;

Για χώρες όπως η Ελλάδα, η οποία αποτελεί επί της ουσίας ένα μεγάλο αρχιπέλαγος, τα παραπάνω ερωτήματα συνιστούν, όχι μόνο ακαδημαϊκό προβληματισμό, αλλά και οδυνηρή καθημερινότητα, λόγω της γεωστρατηγικής θέσης της και της τουρκικής επιθετικότητας και αμφισβήτησης του ισχύοντος διεθνούς δικαίου.

Έννοιες όπως Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ), επέκταση χωρικών υδάτων, έρευνα και διάσωση, NAVTEX κλπ, διεκδικούν συνεχώς θέση στην επικαιρότητα και στο λεξιλόγιό μας. Μαζί τους «κονταροχτυπιούνται» για την ρητορική πρωτοκαθεδρία και όροι όπως κλιματική αλλαγή, υπερθέρμανση του πλανήτη, λιώσιμο των πάγων, αύξηση της στάθμης και ρύπανση της θάλασσας, υπεραλίευση, παράνομη αλίευση απειλούμενων ειδών κ.ά. Αν και μόνο το γεγονός ότι η θάλασσα αποτελεί την προϋπόθεση της ζωής θα αρκούσε για να ασχοληθούμε μαζί της, είναι προφανές ότι «καταφέραμε» να έχουμε ακόμη πιο πολλούς λόγους - όλοι τους λάθος - για να το κάνουμε…

Το Δίκαιο της Θάλασσας

Η ιδέα ενός διεθνούς δικαίου της θάλασσας έχει μακρά ιστορία. Το 1609, ο Ολλανδός νομικός Χιούγκο Γκρότιους δημοσίευσε μια πραγματεία υπό τον τίτλο «Η ελευθερία των θαλασσών ή το δικαίωμα των Ολλανδών να πάρουν μέρος στο Ανατολικό Ινδικό Εμπόριο». Είναι η εποχή που ο καπιταλισμός έχει κυριαρχήσει ως παραγωγικό μοντέλο στην οικονομική βάση των ισχυρών αποικιοκρατικών κρατών, όπως η Ολλανδία, και «περιμένει» απλά και την ανάληψη της πολιτικής εξουσίας, η οποίας θα γίνει 180 χρόνια μετά με την Γαλλική Επανάσταση.

Ο Γκρότιους ξεκινά την πραγματεία του γράφοντας ότι «κάθε έθνος είναι ελεύθερο να ταξιδεύει σε οποιοδήποτε άλλο έθνος και να εμπορεύεται με αυτό». Το 1982, μετά από μια δεκαετία διαπραγματεύσεων, δημιουργήθηκε μια νέα Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS III). Αυτή καθιέρωσε την «ελευθερία των θαλασσών» του Γκρότιους, αλλά με πιο λεπτομερή εθνικά δικαιώματα και προνόμια. Επέκτεινε την έννοια των «χωρικών υδάτων» εντός των οποίων ένα παράκτιο κράτος είναι ελεύθερο να θέτει νομικό πλαίσιο, να ελέγχει, να χρησιμοποιεί και να εκμεταλλεύεται οποιονδήποτε πόρο από 3 έως 12 ναυτικά μίλια (σσ. 1 ναυτικό μίλι ισούται με 1.852 μέτρα).

Τα πλοία όλων των χωρών έχουν το δικαίωμα «αβλαβούς περάσματος» μέσω των χωρικών υδάτων. Η αλιεία, η ρύπανση, η στρατιωτική άσκηση και η κατασκοπεία δεν θεωρούνται «αθώες» δραστηριότητες εντός των χωρικών υδάτων και τα υποβρύχια οφείλουν να αναδύονται στην επιφάνεια και να δείχνουν τις σημαίες τους.

Η Σύμβαση του 1982 εισήγαγε επίσης μια νέα Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ) 200 ναυτικών μιλίων, εντός της οποίας το παράκτιο κράτος έχει αποκλειστικά δικαιώματα εκμετάλλευσης για όλους τους φυσικούς πόρους. Σε ορισμένες περιπτώσεις η ΑΟΖ μπορεί να επεκταθεί ακόμη περισσότερο.

Σύμφωνα με τη Σύμβαση, το μεγαλύτερο τμήμα της θάλασσας - το 64% της επιφάνειας του ωκεανού - παραμένει «ανοιχτή» ή «περιοχή πέρα από την εθνική δικαιοδοσία», δηλαδή μια περιοχή ελεύθερη για όλους.

Η σύμβαση έχει υπογραφεί από 167 χώρες και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Οι ΗΠΑ δεν την επικύρωσαν ποτέ, κάτι το οποίο μάλλον αποτελεί πικρή ειρωνεία δεδομένου του πόσο συχνά χρησιμοποιούν στη ρητορική τους την «ελευθερία πλοήγησης» για να δικαιολογήσουν την επιθετική παρουσία τους σε θάλασσες - «κλειδιά» για τα συμφέροντά τους. όταν επιθεωρεί επιθετικά τα βασικά ύδατα για να εξασφαλίσει «ελευθερία πλοήγησης». Παρεμπιπτόντως, όπως υπενθυμίζει η βρετανική δημοσιογραφική πλατφόρμα New Internationalist, ούτε το Ιράν την έχει επικυρώσει.

Κατά τον σκοπό, και το μέσο

Το New Internationalist σημειώνει, πως όταν συζητήθηκε για πρώτη φορά, το Δίκαιο της Θάλασσας χαιρετίστηκε από πολλούς. Ο Ντόρικ Στόου, καθηγητής ωκεανογραφίας στο πανεπιστήμιο Heriot Watt της Σκοτίας θυμάται: «Ήμουν πολύ ενθουσιασμένος γι’ αυτό ως φοιτητής. Υπήρχε ένας τεράστιος ωκεανός εκεί έξω, ο οποίος θα έπρεπε να είναι ευεργετικός για την ανθρωπότητα». Αλλά αυτό που ακολούθησε ήταν μακράν μη πανηγυρικό και ελπιδοφόρο. Διότι αυτός ο τεράστιος ωκεανός εκλήφθηκε από τα πλούσια παράκτια κράτη, μόνο ως μια πηγή πόρων και κέρδους  επικών διαστάσεων. «Νομίζω ότι το Δίκαιο της Θάλασσας δεν έχει κάνει τίποτα για τις φτωχότερες κοινότητες ή τις περίκλειστες από στεριά χώρες ή τον κόσμο γενικότερα», διαπιστώνει σήμερα ο Στόου.

Η η κατοχύρωση της «ελευθερίας της ανοιχτής θάλασσας» έχει κατά κάποιο τρόπο κατοχυρώσει την ανομία. Ο Στίβεν Χέϊνς, καθηγητής διεθνούς δικαίου στο Πανεπιστήμιο του Greenwich του Λονδίνου, λέει, ότι «το μεγαλύτερο μέρος του διεθνούς δικαίου σε σχέση με την ανοιχτή θάλασσα είναι σχεδόν ανεφάρμοστο». Θεωρεί το διεθνές σύστημα καταχώρισης των πλοίων ως σημαντικό μέρος του προβλήματος. «Δεν λειτουργεί. Αν μιλήσετε με ανθρώπους που έχουν έννομα συμφέροντα, θα πουν ότι λειτουργεί καλά, αλλά αυτό δεν συμβαίνει».

Στο πλαίσιο της UNCLOS, μόνο τα κράτη σημαίας (τα κυριότερα είναι ο Παναμάς, η Λιβερία, τα νησιά Μάρσαλ, το Χονγκ Κονγκ και η Ελλάδα) έχουν δικαιοδοσία για τα νηολογημένα πλοία τους στα διεθνή ύδατα. Αλλά στην πράξη δεν μπορούν - ή δεν προσπαθούν - να αστυνομεύσουν αποτελεσματικά τα πλοία τους ή να ελέγξουν τι συμβαίνει πάνω σε αυτά. Δεν υπάρχει αστυνομική δύναμη για την ανοιχτή θάλασσα και κανένα σύστημα ποινικής δικαιοσύνης που να ισχύει εκεί. Υπό αυτή την έννοια, ουσιαστικά, στη μέση του ωκεανού μπορεί να συμβούν τα πάντα, με μηδαμινές έως ελάχιστες πιθανότητες απόδοση ευθυνών. Χαρακτηριστική είναι η υπόθεση μιας έφηβης από την Βρετανία, η οποία κατήγγειλε ότι βιάστηκε πάνω σε κρουαζιερόπλοιο με σημαία Παναμά στα διεθνή ύδατα της Μεσογείου, αλλά δεν μπόρεσε να διεκδικήσει τη δικαίωσή της, διότι το δικαστήριο της Βαλένθια, όπου αγκυροβόλησε το πλοίο, δεν είχε δικαιοδοσία να εκδικάσει την καταγγελία. Το αποτέλεσμα ήταν ο καταγγελόμενος να απελευθερωθεί.

«Εκτός λειτουργίας»

Πλέον, σήμερα, πολλοί ειδικοί συμφωνούν ότι το ισχύον Δίκαιο της Θάλασσας είναι ξεπερασμένο. Έχει αποδειχθεί ανίκανο να αντιμετωπίσει πολλές προκλήσεις που ήταν λιγότερο εμφανείς στη δεκαετία του '80, όπως η σύγχρονη δουλεία στα πλοία, η εμπορία ανθρώπων, η πειρατεία, η υπεραλίευση, η ρύπανση από πλαστικό και η κλιματική αλλαγή. Οι ανοιχτές θάλασσες είναι, σε γενικές γραμμές, μια ζώνη όπου η απουσία ή η αδυναμία επιβολής του νόμου επιτρέπουν στους ισχυρούς να λεηλατούν τους φυσικούς πότους και οι παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων να παραμείνουν ανεξέλεγκτες.

Μια χούφτα πλούσιων χωρών εκμεταλλεύεται τη θαλάσσια ζωή για κέρδος υπό το καθεστώς της ελευθερίας της ανοιχτής θάλασσας που προσφέρει η UNCLOS. Η Σύμβαση μπορεί να περιλαμβάνει ορισμένες υποχρεώσεις για την προστασία των έμβιων θαλάσσιων πόρων και του περιβάλλοντος, συμπεριλαμβανομένων των σπάνιων ή εύθραυστων οικοσυστημάτων και οικοτόπων, αλλά αυτά αγνοούνται σε μεγάλο βαθμό. Έτσι, αν και τεράστιες και «μεγαλόψυχες» προς την ανθρωπότητα, οι θάλασσες βρίσκονται τώρα σε κρίση, πιεζόμενες στο όριο από μια σειρά ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Για παράδειγμα, σχεδόν το 90% των παγκόσμιων αποθεμάτων ψαριών τελούν υπό πλήρη εκμετάλλευση, υπερεκμετάλλευση ή εξαντλούνται, σύμφωνα με τον ΟΗΕ.

Η επέκταση της αλιείας στην ανοιχτή και βαθιά θάλασσα πιέζει τα μεγάλα μεταναστευτικά ψάρια και θαλάσσια θηλαστικά. Καρχαρίες, ορισμένοι τύποι τόνου, φάλαινες, δελφίνια και χελώνες είναι ιδιαίτερα εκτεθειμένα σε υψηλούς κινδύνους για την ύπαρξή τους. Η βιομηχανική αλιεία είναι η πιο επικίνδυνη και επιβλαβής. Η αλιεία με τράτες που «οργώνουν» τον βυθό με τεράστια δίχτυα και αιχμηρά βαριά εργαλεία θεωρείται γενικά η πιο επιθετική μέθοδος, καταστρέφοντας εύθραυστα οικοσυστήματα των βαθέων υδάτων. Μόνο έξι αλιευτικές δυνάμεις - η Κίνα, η Ταϊβάν, η Ιαπωνία, η Ινδονησία, η Ισπανία και η Βόρεια Κορέα - αντιπροσωπεύουν το 77% του παγκόσμιου στόλου αλιείας στην ανοικτή θάλασσα.

Εάν η βιομηχανική αλιεία στις μεγάλες ανοιχτές θάλασσες είναι επικίνδυνη για τα θαλάσσια πλάσματα, δεν είναι λιγότερο βλαπτική για τους ανθρώπους. Μια πρόσφατη έκθεση σχετικά με τη σύγχρονη δουλεία στη θάλασσα έδειξε ότι ήταν «ενδημική» στον Ειρηνικό, πηγή του μεγαλύτερου μέρους της παγκόσμιας αλίευσης τόνου. Μόνο 4 από τις 35 κορυφαίες μάρκες που συμμετείχαν στην έρευνα είχαν συστήματα «ανίχνευσης» πρακτικών δουλείας στις αλυσίδες εφοδιασμού τους, τα οποία είναι περίπλοκα και αδιαφανή.

Η ρύπανση από πλαστικές ύλες στις θάλασσες είναι τώρα πρώτη είδηση παγκοσμίως. Οι ωκεανοί είναι γεμάτοι με αντικείμενα και διάφορα υλικά. Τα περισσότερα προέρχονται από την στεριά ως απόβλητα που εισέρχονται αρχικά στα συστήματα των ποταμών πριν καταλήξουν στη θάλασσα, σε μια ποσότητα που υπολογίζεται σε 12 εκατομμύρια τόνους ετησίως. Το μεγαλύτερο μέρος από αυτά τα σκουπίδια αποτελείται από πλαστικά δοχεία και συσκευασίες μιας χρήσης.

Τα ρεύματα του ωκεανού μεταφέρουν αυτά τα πλαστικά απόβλητα σε τεράστιες αποστάσεις και σε μεγάλα βάθη. Ο Αμερικανός εξερευνητής Βίκτορ Βεσόβο καταδύθηκε 11 χιλιόμετρα μέχρι την Τάφρο των Μαριανών, το βαθύτερο μέρος του Ειρηνικού ωκεανού… για να βρει μια πλαστική τσάντα και περιτυλίγματα σοκολάτας. Θα μπορούσε να ήταν αστείο, εάν δεν ήταν τραγικό. Τα θαλάσσια πλάσματα τρώνε πλαστικό διότι συχνά το μπερδεύουν με το θρεπτικό πλαγκτόν. Το πρόβλημα με το πλαστικό είναι ότι αν και τελικά διασπάται σε μικρότερα κομμάτια, πρακτικά διατηρείται για πάντα.

Η ανθρώπινη δραστηριότητα στην ξηρά είναι υπεύθυνη για ένα ακόμη κλιμακούμενο πρόβλημα στη θάλασσα: Τον ευτροφισμό. Πρόκειται για μία καταστροφική διαδικασία κατά την οποία η υπέρμετρη αύξηση της συγκέντρωσης θρεπτικών στοιχείων συνεπάγεται τη μείωση του διαλυμένου οξυγόνου στο νερό και κατά συνέπεια την αλλοίωση της βιοποικιλότητας σε αυτό. Έτσι δημιουργούνται στη θάλασσα «νεκρές ζώνες» όπου έχει εξαντληθεί το οξυγόνο. Κάθε καλοκαίρι, μια τέτοια νεκρή ζώνη 20.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων σχηματίζεται στον Κόλπο του Μεξικού κοντά στο Δέλτα του Μισισιπή. Αιτία θανάτου: Τα κόπρανα των χοίρων και τα χημικά λιπάσματα που καταλήγουν στη θάλασσα από την Αϊόβα… δύο χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά από την ακτή, κατά μήκος του ποταμού Μισσισσιπή, όπου έδρευει η αμερικανική ζώνη αναπαραγωγής χοίρων και καλλιέργειας σόγιας και καλαμποκιού. Οι μεγάλες ποσότητες αποβλήτων, συμπεριλαμβανομένων των νιτρικών και φωσφορικών αλάτων, παράγονται με τις μεθόδους της βιομηχανικής γεωργίας. Στις καλλιέργειες χρησιμοποιούνται τεράστιες ποσότητες κοπριάς και τεχνητών λιπασμάτων. Οι χημικές ουσίες μολύνουν τα υπόγεια νερά τα οποία στη συνέχεια τροφοδοτούν το ποτάμιο σύστημα Μισισιπή - Μισσούρι, το οποίο καταλήγει στον Κόλπο του Μεξικού. Εκεί, τα νιτρικά και τα φωσφορικά άλατα υπερ-γονιμοποιούν τη θάλασσα, προκαλώντας τη δημιουργία περιοχών δίχως οξυγόνο.

Οι επιστήμονες γνωρίζουν τώρα πολύ περισσότερο την περίπλοκη σχέση μεταξύ των ωκεανών και της ατμόσφαιρας και τι σημαίνει γι’ αυτήν την σχέση η αλλαγή του κλίματος. Ο ωκεανός είναι σαν ένα γιγαντιαίο σφουγγάρι που παρακρατά 50 φορές περισσότερο διοξείδιο του άνθρακα από την ατμόσφαιρα. Απορροφά περισσότερο από το ένα τέταρτο του διοξειδίου του άνθρακα που παράγεται από την ανθρώπινη δραστηριότητα.

Αλλά όλη αυτή η υπερβολή ποσότητα οδηγεί σε οξίνιση των θαλασσών καθώς το διοξείδιο του άνθρακα διαλύεται, απελευθερώνοντας ιόντα υδρογόνου, μειώνοντας την τιμή του pH του νερού και αυξάνοντας την οξύτητά του. Η διαδικασία αυτή ονομάζεται «δίδυμο του κακού» στο πλαίσιο της κλιματικής αλλαγής, αφού η οξίνιση εξουδετερώνει τους κοραλλιογενείς υφάλους, οι οποίοι, με τη σειρά τους, αποτελούν οικοτόπους για το 25% των θαλάσσιων ειδών.

Μελλοντικές απειλές

Υπάρχουν φυσικά και ανθρωπογενείς καταστροφές με πιο άμεσα τραγικά αποτελέσματα, όπως το ατύχημα της πλατφόρμας εξόρυξης Deepwater Horizon της BP το 2010, στον Κόλπο του Μεξικού. Και μόνο αυτό θα έπρεπε να αρκεί για να απαγορευθεί η έρευνα για πετρέλαιο στις εύθραυστες περιβαλλοντικά Αρκτική και Ανταρκτική.

Τον περασμένο Ιούλιο διεξήχθη στο Κίνγκστον της Τζαμάικα μια σημαντική συνάντηση της Διεθνούς Αρχής για τον θαλάσσιο βυθό (International Seabed Authority - ISA). Αυτός ο φορέας είναι υπεύθυνος για τη διαχείριση του βυθού και του ωκεανού πέρα από τις εθνικές δικαιοδοσίες και προσπαθεί να καταλήξει σε έναν κανονισμό για την εξόρυξη στο θαλάσσιο βυθό μέχρι το τέλος του 2020. Οι διαδηλωτές που συγκεντρώθηκαν με αφορμή τη συνάντηση ζητούσαν ένα 20ετές μορατόριουμ για την εξόρυξη στα βαθιά ύδατα.

Μεγάλα τμήματα του ωκεάνιου βυθού έχουν ήδη παραχωρηθεί με άδεια σε εταιρείες από την ISA για έρευνα ορυκτών, πολλά από αυτά σε περιοχές υψηλής βιοποικιλότητας. Οι επιστήμονες προειδοποιούν ότι η εξόρυξη θα προκαλέσει αμετάκλητες βλάβες στα ευάλωτα βαθιά ωκεάνια οικοσυστήματα, τα οποία επίσης διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στον έλεγχο του κλίματος. Μια προσομοιωμένη επιχείρηση εξόρυξης που διεξήχθη πριν από 26 χρόνια στη θάλασσα του Περού δείχνει βιολογική ζημιά που διαρκεί μέχρι σήμερα.

Ο ISA διέπεται από μία σοβαρή σύγκρουση συμφερόντων: Θεωρητικά προστατεύει τον βυθό ταυτόχρονα με την εκμετάλλευσή του. Οι περιβαλλοντολόγοι θεωρούν ότι είναι πολύ κοντά στη μεταλλευτική βιομηχανία και δεν ενθαρρύνει την ενημέρωση του κοινού σχετικά με τους κινδύνους από τις εξορύξεις. Είναι χαρακτηριστικό, όπως σημειώνει το New Internationalist, ότι η μεταλλευτική εταιρεία Deep Green υποστηρίζει την εξόρυξη βαθέων υδάτων εντός του ISA και συνεργάζεται με τον ναυτιλιακό γίγαντα Maersk και την πολυεθνική μεταλλευτική Glencore.

Μια Παγκόσμια Συνθήκη Ωκεανών

Υπάρχει απάντηση; Εκπρόσωποι από 190 χώρες συμμετέχουν στη Διακυβερνητική Διάσκεψη για την Προστασία της Βιοποικιλότητας Εκτός Εθνικής Δικαιοδοσίας (BBNJ), η οποία αναμένεται να ολοκληρωθεί στα μέσα του 2020, ανοίγοντας το δρόμο για μια νέα Παγκόσμια Συνθήκη για τον Ωκεανό. Στόχος είναι να αναπτυχθεί ένα διεθνές, νομικά δεσμευτικό μέσο για την προστασία της θαλάσσιας ζωής και των οικοτόπων εκτός της εθνικής δικαιοδοσίας.

Όπως και στις προηγούμενες προσπάθειες, το αποτέλεσμα εξαρτάται, όχι μόνο από το αν αυτά που θα αποφασιστούν θα είναι πραγματικά σωτήρια για τη θάλασσα, αλλά και από το αν θα υπάρξει η πολιτική βούληση για να εφαρμοστούν. Όπως το έθεσε ο διάσημος φυσιοδίφης και παρουσιαστής Ντέιβιντ Ατένμπορο: «Ποτέ πριν δεν είχαμε τέτοια επίγνωση του τι κάνουμε στον πλανήτη. Ποτέ πριν δεν είχαμε τέτοια δύναμη να κάνουμε κάτι γι’ αυτό».


sioualtec