Τετάρτη 23 Οκτωβρίου 2019

Οικοκοινότητες ή τα πράσινα χωριά ως η ελπίδα της ανθρωπότητας





ΕΙΣΑΓΩΓΗ – ΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΟΙΚΟΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ

Οι οικοκοινότητες/οικοχωριά ανά την υφήλιο σύμφωνα με τον Dawson (2015) είναι σαφώς ανομοιογενείς στην σύσταση και στους στόχους τους και λόγω αυτού είναι αρκετά δύσκολο να προσδώσεις έναν ορισμό που να χαράζει διακριτά όρια μεταξύ του τι είναι και τι δεν είναι οικοκοινότητα. Αυτή η δυσκολία πηγάζει από τις διαφορετικές ρίζες των εκάστοτε εγχειρημάτων.
Ας το πάρουμε όμως από την αρχή. Το 1991 οι ακτιβιστές Robert and Diane Gilman σε μία εργασία τους περιέγραψαν για πρώτη φορά το τι μπορεί να χαρακτηριστεί ως οικοχωριό. Το προσδιόρισαν ως κάθε εγχείρημα που μπορεί να προσφερθεί ως πηγή έμπνευσης στο πως μπορεί να είναι οι μεταβατικές κοινότητες προς μια κοινωνία βασισμένη σε ένα βιώσιμο μοντέλο. Όμως, από τα ‘90 και μετά έχει αλλάξει αισθητά η αντίληψη για το τι μπορεί να χαρακτηριστεί οικοκοινότητα. Σύμφωνα με τον ορισμό που παρατίθεται στο website του Global Ecovillage Network (GEN) (2019): «Μια οικοκοινότητα είναι μια εσκεμμένα δημιουργημένη, παραδοσιακή ή αστική κοινότητα που είναι συνειδητά σχεδιασμένη μέσω τοπικών και συμμετοχικών διαδικασιών συμπεριλαμβάνοντας τις τέσσερεις όψεις της βιωσιμότητας (οικολογική, οικονομική, κοινωνική και πολιτισμική) με σκοπό να αναζωογονήσει το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον.».
Γίνεται σαφές, ότι με αυτόν τον ορισμό μπορούν να συμπεριληφθούν αρκετά διαφορετικά εγχειρήματα, κάτι που αντικατοπτρίζει την ανομοιογένεια τους. Αυτό που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι ότι στον σύγχρονο προαναφερθέντα ορισμό από το GEN εμπεριέχονται στις οικοκοινότητες και οι παραδοσιακές κοινότητες. Έτσι, διαφαίνεται ότι την ίδια στιγμή ενώ ως οικοχωριά αναφέρονται οι εσκεμμένα δημιουργημένες κοινότητες, ταυτόχρονα συμπεριλαμβάνονται και οι παραδοσιακές που προϋπήρχαν. Αυτό δημιουργεί μια αντίφαση, καθώς παρόλο που δεν φτιάχτηκαν σκόπιμα, οι παραδοσιακές κοινότητες είχαν ενεργό ρόλο από την αρχή της δημιουργίας του κινήματος και άρα δεν γίνεται να μην συμπεριληφθούν.
Στη συνέχεια, μπορούμε να διακρίνουμε 2 μεγάλες κατηγορίες οικοκοινοτήτων με αντίστοιχες κοινωνικοοικονομικές και πολιτικές διαιρέσεις. Η μία κατηγορία είναι αυτή των οικοκοινοτήτων του Παγκόσμιου Βορρά και η άλλη αυτή των οικοκοινοτήτων του Παγκόσμιου Νότου (χωρίς ο αυστηρός γεωγραφικός προσδιορισμός να αποτελεί γενικό κανόνα). Η πρώτη κατηγορία αποτελείται από τυπικά μικρές, πειραματικές και εσκεμμένα δημιουργημένες κοινότητες, ενώ η δεύτερη αφορά παραδοσιακές κοινότητες ή δίκτυα κοινοτήτων όπου τα μέλη τους επιδιώκουν την ανακατάληψη του ελέγχου των τοπικών πλουτοπαραγωγικών πόρων.
Ακόμα ένα πρόβλημα προς διερεύνηση, είναι ότι αν και δομικά οι οικοκοινότητες θεωρούνται εγχειρήματα που ξεκινάνε από τον ντόπιο λαό, τους «από τα κάτω», παρατηρείται πολύ συχνά, κυρίως σε χώρες του Παγκόσμιου Νότου, ξένες Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, να δημιουργούν οι ίδιες εγχειρήματα.
Τέλος, ας μην ξεχνάμε, από την αρχή τους τα οικοχωριά είχαν πειραματικό χαρακτήρα και η εντατική προσπάθεια οριοθέτησης σαφών ορίων για το τι είναι και τι δεν είναι οικοκοινότητα, ίσως αποτελέσει ανάχωμα σε αυτή την ερευνητική τους διάθεση. Ένας πιο δυναμικός και λιγότερο αυστηρός ορισμός θα μπορούσε να έχει περισσότερη αποτελεσματικότητα στην προσπάθεια που γίνεται να περιγράψουμε ικανοποιητικά το παγκόσμιο κίνημα των οικοκοινοτήτων.

ΜΙΚΡΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΟΙΚΟΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ

Στο προηγούμενο κεφάλαιο, έγινε μια προσπάθεια να παρουσιαστούν οι ορισμοί που έχουν δοθεί για το τι εστί «οικοκοινότητα». Οι δυσκολίες εν μέρει προέκυψαν από τις διαφορές στην προέλευση τους. Άλλα project ξεκίνησαν με στόχο την αυτάρκεια και την πνευματική καλλιέργεια στα μοναστήρια, στα άσραμ και σε εμπνευσμένα από τον Γκάντι κινήματα, άλλα, κυρίως στις δεκαετίες του 1960 και 1970, ως περιβαλλοντικά, ειρηνιστικά, φεμινιστικά και εναλλακτικής εκπαίδευσης εγχειρήματα και άλλα ως προσπάθειες συμβίωσης οικογενειών σε πλούσιες χώρες (cohousing).
Είναι γεγονός ότι οι οικοκοινότητες δεν εμφανίστηκαν από την μία μέρα στην άλλη, αλλά ήταν το αποτέλεσμα μιας διαρκούς εξέλιξης. Ωστόσο, η διάδοση του όρου έγινε μαζικά από το 1991 και μετά λόγω της εργασίας των Robert and Diane Gilman που αποπειράθηκαν να δώσουν τον πρώτο ορισμό, όπως παρατέθηκε παραπάνω. Από τότε και μετά, πέρα από τις ήδη υπάρχουσες, εμφανίζονταν διαρκώς και νέες οικοκοινότητες που ταίριαζαν σε αυτόν τον ορισμό.

ΚΕΚΤΗΜΕΝΑ ΟΙΚΟΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ

Αν μη τι άλλο, οι οικοκοινότητες έχουν εξαπλωθεί και αποτελούν πλέον μαζικό κίνημα χάρις στην δυνατότητα τους να διαχέουν ριζοσπαστικές ιδέες και πρακτικές στην κοινωνία. Παρ’ όλα τα υπαρκτά προβλήματα τους, έχουν καταφέρει να γίνουν μια δυνατή φωνή στην υποστήριξη της άποψης ότι είναι εφικτές και άλλες εναλλακτικές κοινωνικές δομές και στο ότι το υπάρχων σύστημα δεν αποτελεί μονόδρομο της ανθρώπινης εξέλιξης. Επίσης, έχουν καταφέρει να συνεργάζονται με άλλα κοινωνικά κινήματα και να αποτελούν κόμβους σύνδεσης στην λειτουργία δικτύων που οραματίζονται την βιωσιμότητα και την αειφορία του ανθρώπινου πολιτισμού. Τέλος, έχουν κατακτήσει να θεωρείται στους κόλπους τους αυτονόητος ο σεβασμός σε οποιαδήποτε ανούσια διαφορά υπάρχει μεταξύ των ανθρώπων (φύλου, σεξουαλικότητας, φυλής, θρησκείας κ.τ.λ.), που σε ορισμένες περιπτώσεις έξω από το πλαίσιο τους, αυτά τα χαρακτηριστικά χρησιμοποιούνται ως μέσο περιθωριοποίησης και άσκησης εξουσίας.
Free and Real is a non-profit organisation and experimental eco-cohousing community located in the municipality of Istiaia-Aidipsos, northern EuboeaGreece, about 200 km (120 mi) north-west of Athens
Στο σήμερα, υπάρχει η τάση να αμφισβητείται το κατά πόσο είναι δυνατή η δόμηση μιας πλήρως βιώσιμης και αειφόρους κοινωνίας, χαρακτηρίζοντας την ουτοπική. Όμως, αγνοείται το γεγονός ότι παρά τις πολλές αντιξοότητες που αντιμετωπίζουν οι οικοκοινότητες εδραζόμενες μέσα στο μη βιώσιμο σύστημα που ονομάζεται καπιταλισμός, έχουν καταφέρει ακόμα και έτσι να επιτύχουν εν μέρει τον στόχο της αειφορίας. Μπορούμε μόνο να φανταστούμε την πρόοδο που θα συντελούταν αν εφαρμοζόταν το σύνολο της συστηματοποιημένης γνώσης που έχουμε αποκτήσει ως ανθρώπινο είδος όλα αυτά τα χρόνια επιστημονικής μελέτης σε συνδυασμό με την στοχευμένη δημιουργική δύναμη των ερευνητών/-τριών, στην προώθηση του οράματος τους. Γίνεται φανερό ότι το κίνημα των οικοκοινοτήτων έχει ήδη αποδείξει ότι είναι εφικτή η πλήρης βιωσιμότητα και για να γίνει το παρακάτω βήμα χρειάζεται απλά η πολιτική βούληση.

ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΟΙΚΟΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ

Ένα απολύτως λογικό ερώτημα που προκύπτει με το κίνημα των οικοινοτήτων είναι κατά πόσο μπορούν να έχουν πραγματικά βιώσιμη λειτουργία όταν στην πραγματικότητα εμπεριέχονται σε ένα παγκόσμιο σύστημα καπιταλισμού. Σύμφωνα με τους ερευνητές Dias et al. (2017, pp. 1-2): «Είναι απαραίτητοι διαφορετικοί τρόποι σκέψης και άσκησης της βιωσιμότητας σε μια πιο ολιστική μορφή, με τρόπο ώστε αυτή να οδηγεί στην αμφισβήτηση των θεμελιωδών αρχών της καπιταλιστικής κοινωνίας.». Είναι κατανοητό ότι είναι αδύνατον να έχουμε οποιοδήποτε βιώσιμο μοντέλο ανθρώπινης κοινωνίας, έστω και σε μικροκλίμακα, την ώρα που το τριγύρω οικοσύστημα είναι σε ανισορροπία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ότι ακόμα και ο «ανθρωποκεντρικός» Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών (Ο.Η.Ε.) έχει θέσει ως πρωταρχικό του στόχο την δημιουργία συνεχούς οικονομικής ανάπτυξης, κάτι που είναι ριζικά προβληματικό σε έναν πλανήτη με πεπερασμένους πόρους. Αυτό οδηγεί στην διαπίστωση ότι είναι ασύμφορο για μια οικοκοινότητα που θέλει να προάγει την βιωσιμότητα να συνεργάζεται με κρατικούς και ιδιωτικούς φορείς όσο αυτοί δεν αμφισβητούν το υπάρχων οικονομικό μοντέλο που κατασπαράζει τους φυσικούς πόρους με σκοπό το άμεσο κέρδος. Καταλήγουμε λοιπόν στο συμπέρασμα πως πρέπει να αποφεύγεται όσο αυτό είναι δυνατό η συνεργασία με θεσμούς του συστήματος (και όποτε υπάρχει η ρεαλιστική ανάγκη να συμβεί, αυτό να γίνεται κριτικά), όσο και αν αυτό εν δυνάμει θα βοηθούσε την υλοποίηση των βραχυπρόθεσμων στόχων, μιας και είναι οργανικά αδύνατη η σύνδεση του παραδείγματος της δίχως όρων οικονομικής ανάπτυξης σε σχέση με τις αξίες που έχουν επιλέξει να πρεσβεύουν οι οικοκοινότητες.
Αυτή η διαπίστωση μπορεί να παραλληλιστεί με τα λόγια του Martin Luther King Jr.: «Η αδικία οπουδήποτε αποτελεί απειλή για τη δικαιοσύνη παντού. Είμαστε δεμένοι σε ένα αναπόφευκτο δίκτυο αμοιβαιότητας, δεμένο σε ένα μοναδικό ένδυμα πεπρωμένου. Ό,τι και αν επηρεάζει άμεσα κάποιον, επηρεάζει έμμεσα όλους.»
Ένα άλλο γεγονός το οποίο δεν μπορούμε να αγνοήσουμε είναι ότι υπάρχουν εκατομμύρια άνθρωποι οι οποίοι είναι πρακτικά και λογιστικά αδύνατο να μετοικίσουν σε μια οικοκοινότητα καθώς είναι δεσμευμένοι στον τόπο κατοικίας τους, συνήθως λόγω του μεγάλου οικονομικού κόστους της μεταφοράς της οικογένειας τους, ενώ μπορεί να συντρέχουν και άλλες δεσμεύσεις. Έτσι, μέσα στο κίνημα παρατηρείται το φαινόμενο που παρουσιάζει η έρευνα των Dias et al. (2017, p. 10): «Παρά το συχνά εκφραζόμενο ενδιαφέρον για την διαφορετικότητα, οι οικοκοινότητες έχουν ένα ομοιογενές προφίλ που είναι κυρίως μεσαίας ή ανώτερης μεσαίας τάξης, εθνολογικά λευκής, με ανώτερα επίπεδα εκπαίδευσης. Ο ελιτιστικός χαρακτήρας των εγχειρημάτων αντανακλάται επίσης στην παγκόσμια κατανομή των οικοκοινοτήτων, μιας και εδράζονται κυρίως στις χώρες του Παγκόσμιου Βορρά». Λόγο αυτού του χαρακτήρα τους, σε συνδυασμό με το ότι εμπεριέχονται με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο στον καπιταλισμό, άθελα τους, χωρίς αυτό να αποτελεί γενικό κανόνα, τείνουν να δημιουργούν νέους χώρους αποκλεισμού και αδικίας και να διαιωνίζουν ταξικές και εθνοτικές διαιρέσεις. Για παράδειγμα, πολλά εγχειρήματα, με πρόσχημα την οικονομική τους επιβίωση, επιδεικνύουν μια κοινωνική δομή ιδιοκτητών και ενοικιαστών.
Ακόμα μια πρόκληση που έχει παρατηρηθεί ότι αντιμετωπίζουν οι οικοκοινότητες είναι οι επιπτώσεις της γεωγραφικής τους τοποθεσίας. Τις περισσότερες περιπτώσεις τα οικοχωριά εντοπίζονται σε απομονωμένες τοποθεσίες, ενώ την ίδια στιγμή ο μισός παγκόσμιος πληθυσμός εντοπίζεται σε αστικές περιοχές και συνεχώς αυτός ο αριθμός τείνει εκθετικά να αυξάνεται. Αν και η αρχική πρόθεση είναι καλοπροαίρετη, μιας και είναι απολύτως φυσιολογικό η προσωπική επιθυμία κάθε ανθρώπου που συμμετέχει στο κίνημα των οικοκοινοτήτων να είναι να ζήσει έξω από αυτό που τον πνίγει, έχει διαπιστωθεί ότι οι όσο πιο απομονωμένες είναι τόσο χαμηλότερο «ταβάνι» έχουν στο κατά πόσο μπορούν να επηρεάσουν κάποια μαζική αλλαγή στην κοινωνική δομή. Υπάρχει μια τάση, όσο πιο απομονωμένη είναι η τοποθεσία που κατοικείς, τόσο πιο εύκολα ο αρχικός ενθουσιασμός και η ενέργεια να χάνουν τη δύναμη τους με την πάροδο του χρόνου. Έτσι, είναι σημαντικό να αποφύγουμε να ρομαντικοποιούμε όλες τις οικοκοινότητες: δεν είναι όλα τα μέλη τους ιδεαλιστές με αυτοσκοπό να αλλάξουν τον κόσμο. Ωστόσο, αυτό δεν αναιρεί την δυνατότητα κριτικής σε αρκετά projects που αν και αρχικά είχαν στους οργανικούς τους στόχους την βιωσιμότητα, με το πέρασμα του χρόνου μεταβλήθηκαν σε απλά «retreats», αρνούμενα να συμμετάσχουν ενεργά στην κοινωνία την οποία τα ίδια αρχικά στόχευαν να αλλάξουν.
Τέλος, σε αντίθεση με τις προβλέψεις του κινήματος, δεν έχει υπάρξει αύξηση στην κατασκευή νέων οικοκοινοτήτων. Ο λόγος για αυτό είναι ότι συνεχώς και γίνεται όλο και πιο δύσκολη η εκκίνηση ενός νέου εγχειρήματος μιας και σε παγκόσμιο επίπεδο έχει αυξηθεί αισθητά η τιμή της γης και την ίδια στιγμή έχουν αυστηροποιηθεί οι κυβερνητικοί κανονισμοί χωροταξίας και οικοδόμησης. Το τελευταίο δεν θα ήταν απαραίτητα αρνητικό αν στην πράξη δεν στοχοποιούνταν οι μικροκτηματίες, εφαρμοζόταν ανεξαιρέτως και ήταν διαμορφωμένο με λογική προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος.

ΣΤΟΧΟΙ ΟΙΚΟΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ

Σαφής στόχευση των οικοινοτήτων θα πρέπει να είναι η λειτουργία τους ως απτά παραδείγματα υγιούς συμβίωσης με την φύση, σε αντίθεση με την καταστροφικότητα που επιδεικνύει η τωρινή διάρθρωση της ανθρώπινης δραστηριότητας. Μπορούν να αποτελέσουν έτσι το ζωντανό αντιπαράδειγμα της καπιταλιστικής λογικής της άνευ όρων οικονομικής ανάπτυξης, δημιουργώντας έτσι μία νέα οπτική θεμελιωμένη στην πραγμάτωση των αληθινών ανθρωπίνων αναγκών. Επιπλέον, οφείλουν να συνεχίσουν να λειτουργούν ως πυρήνες έρευνας νέων περιβαλλοντικά φιλικών επιστημονικών καινοτομιών και μοντέλων αρμονικής κοινωνικής συμβίωσης, καθώς και στη βελτιστοποίηση των ήδη υπαρχόντων. Ακόμα, οφείλουν να μεγιστοποιήσουν τα χαρακτηριστικά εξωστρέφειας τους και να εγκαταλείψουν τις τάσεις απομονωτισμού. Υπάρχει ανάγκη από οικοκοινότητες που καλωσορίζουν ανθρώπους με ιδέες και που αμφισβητούν το υπάρχον σύστημα. Άμεση συνέπεια θα είναι η δημιουργία κοιτίδων μεταφοράς εμπειριών και πρακτικών, με απώτερο σκοπό την δημιουργία υβριδικών ανοιχτών κοινοτήτων στα πρότυπα που θέλουν να αντιπροσωπεύουν.
Τέλος, στην ατζέντα της στοχοθεσίας του κινήματος πρέπει να επαναπροσδιοριστεί ο θεωρητικός ρόλος τους ως εγχειρήματα που ανατρέπουν τα θεμέλια των αξιών του καπιταλιστικού μοντέλου. Πρέπει να υπερκεραστεί το εμπόδιο της οικειοποίησης της έννοιας της «βιωσιμότητας» και της «οικολογίας» από το αντίπαλο δέος. Είναι επιτακτικό να χαραχθούν διακριτές γραμμές ανάμεσα στην παράφραση των όρων που επιχειρεί το σύστημα με χαρακτηριστικό παράδειγμα την επίκληση του όρου «βιώσιμη / πράσινη ανάπτυξη». Αν και η ανάπτυξη, όπως και να το δει κανείς, με την πρωταρχική της έννοια (ο όρος ανάπτυξη στης επιστήμη της οικονομίας αναφέρεται ως η αύξηση της πραγματικής παραγωγής προϊόντων και υπηρεσιών σε μία οικονομία με την πάροδο του χρόνου) δεν είναι κάτι αρνητικό, προκύπτουν προβλήματα όταν υπονοείται η ποσοτική (αύξηση του κεφαλαίου) και όχι ποιοτική (βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης) ανάπτυξη. Στην εποχή διαστρέβλωσης ακόμα και των θεμελιωδών όρων της ιδεολογίας τους χρειάζεται να επανέλθουν στο προσκήνιο οι διαφοροποιήσεις που προσδιορίζουν τις ηθικές αξίες που πρεσβεύουν.
Murray Bookchin at the Toward Tomorrow Fair, mid-1970s

ΕΠΙΛΟΓΟΣ- ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Έχοντας ως όραμα ένα σύστημα, ενάντια και ανεξάρτητο του καπιταλισμού και τον επιπτώσεων του, οι οικοκοινότητες και άλλα οικολογικά εγχειρήματα έχουν αναλάβει έμπρακτα τον σχεδιασμό μιας κοινωνίας αυτάρκειας και βιωσιμότητας. Η κοινωνία που σχεδιάζουν είναι μια κοινωνία βασισμένη σε διαδικασίες που επανεντάσσουν την ανθρώπινη δραστηριότητα σε αυτήν των οικοσυστημάτων, που αποδίδει ανεξαρτησία από πεπερασμένους πόρους και που καθοδηγείται από ανθρώπινες αξίες. Ο σχεδιασμός της κοινωνίας αυτής αποτελεί πρόκληση και παρουσιάζει δυσκολίες που οφείλονται τόσο στην ίδια την «αρχική συνθήκη» που θέτει ο καπιταλισμός, όσο και στην ανθρώπινη αντίληψη, που ποικίλει ανάλογα με την κουλτούρα, τα βιώματα κλπ.
Η δυσκολία απεξάρτησης από το οικονομικό σύστημα και κατ’ επέκταση η ανάγκη για υλικά αγαθά που παράγονται από τις παραγωγικές διαδικασίες (κυρίως σε βιομηχανικό επίπεδο), αποτελεί παρά μόνο μία από δυσκολίες που θέτει η φυγή από το υπάρχον καπιταλιστικό σύστημα. Η ανεξαρτητοποίηση από αυτό δυσχεραίνεται από το γεγονός ότι η κουλτούρα που έχει διαμορφώσει και οι αξίες που έχει μεταβιβάσει στον άνθρωπο καθιστούν δύσκολη την αλλαγή στον τρόπο σκέψης και συνεπώς και τον καθημερινό του τρόπο ζωής, όντας δέσμιος των παλιών (αλλά οικείων) κοινωνικών κατασκευών και συνθηκών.
Ο ακριβής στόχος από την άλλη, αμφισβητείται και δεν είναι σταθερός ανάμεσα στης διάφορες ομάδες του κινήματος. Ταυτόχρονα, ο επιστημονισμός ως θεμέλιο οποιασδήποτε δράσης ερμηνεύεται σε κάθε εγχείρημα διαφορετικά, ενώ η αντίληψη για την πρόοδο ποικίλει. Κάποιες ομάδες έχουν πρόθεση για αλλαγή και εμπεριέχουν στην στοχοθεσία τους την μετάβαση σε καινούρια μοντέλα κοινωνικής δόμησης, ενώ άλλες επιλέγουν να ακολουθήσουν τον ρεφορμιστικό δρόμο της μη ριζικής αλλαγής και ρήξης
Σε κάθε περίπτωση, το κίνημα των οικοινοτήτων έχει πολλές δυνατότητες και προοπτικές και αποτελεί για την ανθρωπότητα μια πρόκληση για το αν θα καταφέρει να αλλάξει την μοίρα της.
του Ιάσωνα Τσέλλου

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

  • Μπούκτσιν, Μ. (1992), Τι είναι κοινωνική οικολογία, Αθήνα: Εκδόσεις Βιβλιοπέλαγος
  • Dias, M.A., Loureiro, C.B., Chevitarese, L., Souza, C.E., (2017), «The meaning and relevance of ecovillages for the construction of sustainable societal alternatives», Ambiente e Sociedade, 20 (3), pp. 79-96
  • Wiley, Τ. (2018), «The Next Evolution for Ecovillages (and other test projects)», https://bit.ly/2Iaqf2V, [accessed 1/6/2019]
  • Dawson, J. (2006), Ecovillages: New Frontiers for Sustainability, Foxhole, Dartington, Totnes: Green Books, p. 96
  • Global Ecovillage Network, «What is an ecovillage? », https://bit.ly/2WDtQ2x, [accessed 1/6/2019]
  • palabourtzi.
είναι πολυπληθείς.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου